Kilometre Taşları

Barthes, Yazı’nın kısaca gelişimini anlatıyor, daha fazla şey de yazıyor aslında kitabın tamamında. Görsel Şiir ile Yazı arasındaki bağ en çok Barthes’ın metinlerinde görünür hale geliyor bana göre. Elbette belki yaşadığı zaman içinde örneklerini görmüştür, o konuda yazdı mı bilmiyorum fakat Yazı Üzerine Çeşitlemeler (2007, YKY) çok iyi okunması gereken bir kitap.

Kilometre Taşları

Öncelikle yazı tarihinin en belirgin dönüm noktaları üzerinde duralım kısaca: yazının ortaya çıkışı ve dönüşümü sürecindeki bazı olguları zamandizinsel açıdan sıralayalım ama bununla birlikte her türlü zamandizinsel çalışmanın (hem seçme hem de düzenleme açısından) bir sınıflandırma olduğunu, ab ovo belirli bir mitolojik anlam taşıdığını da unutmayalım: bu durumda (bize yani Batılı modern insanlara ait bilgi birikimi söz konusu olduğu için) çizgisel, yukarıdan aşağı doğru ilerleyen, evrim ve sıralanmanın biçimine göre “yazıları” birbirinin içinden “çıkaran” bir şema kullanacağız.

1. Grafizm, tarihöncesine ait mağara duvarlarında belirli bir ritimle sıralanan yarıklar, yontma taş devrinin sonlarında ortaya çıkıyor ve çağımızdan yaklaşık 35000 yıl önce yoğun olarak kullanılıyor.
2. Düz anlamıyla yazı (çizgisel yazı), İÖ 35000’de Mezopotamya’da ortaya çıkıyor, yani insan topluluklarında ilk köylerin oluşumundan 2500 yıl sonra. Önce Sümerler ve sonra da Akadlar (Asurlular ve Babilliler) tarafından kullanılan bu yazı (çiviyazısı), Hıristiyanlık dönemine kadar yürürlükte kalıyor.
3. Mısır yazısının (hiyeroglifin) kullanıldığı en eski anıtlar, İÖ ikinci binyılın başlarına ait.
4. Aynı binyılda (İÖ 1700’e doğru) bir Çin yazısı ortaya çıkıyor (kaplumbağa kabuklarına çizilmiş, kehanetlerle ilgili metinler).
5. İlk alfabe, Fenike alfabesidir (sadece ünsüzlerden oluşur), (Ugarit yazıcıları, İÖ XIV. yüzyıl). Bu alfabe, kendisinden sonra gelen birçok alfabeye kaynak oluşturur, örneğin: Arami alfabesi (ve buradan İbrani, Nebati, Arap, Brahmi alfabeleri) ve Yunan alfabesi (ve buradan da Etrüsk, Latin, Kiril alfabeleri).
6. Yunan alfabesi, İÖ yaklaşık VIII. yüzyılda Fenikelilerden alınmıştır. Özgün yanı, alfabeye ünlü harflerin de düzenli olarak eklenmiş olmasıdır.
7. İÖ yaklaşık IV. yüzyılda, Çin’de ve Yunanistan’da iki benzer olay gerçekleşiyor: bir yandan, yerel yazılarda bir birlik oluşturuluyor (Çin’de imparatorluğun birleştiriciliği, politik bir merkezin oluşumu, devletin ilerlemesi söz konusuyken Yunanistan’da da, Atina’da, İyon alfabesi olarak anılan Milet alfabesinin kabul edilmesiyle birlikte yazıda birlik oluşturuluyor); öte yandan hem Çin’de hem de Yunanistan’da işlek yazı ortaya çıkıyor.
8. İS yaklaşık I. yüzyılda, Çin’de kâğıt, Anadolu’da parşömen kullanılıyor.
9. İS III. yüzyılda, yazı için kullanılan yüzeyde büyük bir devrim gerçekleşiyor, papirüs rulolarından (rotıılus, volumen) kâğıt defterlere (codex) geçiliyor.
10. Batı’da, VI. yüzyılda, metinlerin elyazmaları, bu iş için kurulan kopyalama atölyelerinde (scriptoria) çoğaltılıyor.
11. X. yüzyılda, ilk Arap rakamları Batı dünyasına giriyor (XIII. yüzyılda yaygınlaşıyor ve XV. yüzyılda üstünlük kazanıyor); Çin’den gelen kâğıt için de aynı durum geçerli.
12. Tüy kalem (kuş tüyü), İS VII. yüzyılda kullanılmaya başlamıştı; kalamus (kamış sapı) kullanımı XII. yüzyılda sona eriyor.
13. Sıfır rakamı, XII. yüzyıl numaralama düzeninde kendini gösteriyor.
14. XIV. yüzyılda, sözcükler, kalemi kaldırmadan, bir kerede yazılır oluyor.
15. Başlıca Latin yazıları (ilkçağ ve ortaçağ) şunlardır:
    1. Kapital, büyük harf yazısı (I. ve II. yüzyıllar), kaim biçimler;
    2. Ortak klasik yazı (işlek) (I. ve II. yüzyıllar);
    3. Onsiyal (III. yüzyıl), eğrilerin egemenliği;
    4. Küçük karolin (VIII. yüzyıl), kibar ve açık seçik;
    5. Kırık ya da gotik yazı, XII. yüzyıl Rönesansında, üniversitelerde kullanılan ve Hıristiyan dünyasının tümünde önde gelen yazı.
    6. Hümanistik yazı, XV. yüzyıla ait İtalyan yazısı (yuvarlak ve eğik bir yazı), baskıda kullanılan italik yazıya kaynak olmuştur.
16. Çin’de, VII. yüzyılın sonlarında, harfler ince kâğıt üzerine basılıyor. Avrupa’da 1420’ye doğru ilk olarak oymabaskı gerçekleştiriliyor; HollandalI Coster, mürekkepli, hareketli kabartma harfler kullanıyor. Gutenberg atölyesi Mainz ve Strasbourg’da XV. yüzyılın ortalarında işlemeye başlıyor. Öncelikle gotik olarak kullanılan harfler daha sonra, 1470’te Venedik’e yerleşen Nicolas Jenson tarafından Latin harflerine dönüştürülüyor. XVI. yüzyılda, 1540’a doğru, Claude Garamond, Üniversite harfleri denen Latin harflerini ve Les Grecs du Roi3 adlı Yunan harflerini yaratıyor.
17. Noktalama ve vurgulama işaretleri, XVI. yüzyılda yerleşiyor.
18. XVI. yüzyılda, elyazısı çok gevşek: hızlı ve kişisel. XVII. yüzyılın başında, Fransa’da, tipografi örneğine uygun olarak ve İtalyan usulü izlenerek (hümanistik yazı), elyazısma belirli bir düzen getiriliyor, bir tür evrensellik amaçlanıyor. Usta yazıcılar topluluğu La Compagnie dcs maîtres eerivains, resmi bir yazı kullanılıyor; Colbert “yazısı güzel olanlar”ı koruması altına alıyor.
19. XVIII. yüzyılda, Fransa’da kurulan bir yazı akademisi, Devrim’de esnaf loncalarıyla birlikte kapanıyor.
20. Metal kalem uçları, XIX. yüzyılda ortaya çıkıyor.
21. 1714’te icat edilen ve XIX. yüzyılda yetkinleştirilen daktilo, 1875’ten beri yaygın olarak kullanılıyor.